کمک و نیکوکاری
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«من اراد ان یدخله الله عزّوجلَّ فی رحمته و یسکنه جنَّته فلیحسن خلقه … و لیرحم الیتیم.»[۶] کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود… باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
«اتحبُّ ان یلین قلبک و تدرک حاجتک؟ ارحم الیتیم و امسح رأسه و أطعمه من طعامک یلین قلبک و تدرک حاجتک.»[۷] آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ (آنگاه فرمود:) بر یتیم ترحّم کن و دست محبّت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد.
قرآن و یتیمان
در قرآن مجید درباره ایتام آیات متعددی دیده می شود که در پاره ای از آیات، بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می شمارد و می فرماید:
«أَ رَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ»[۱] سوره ماعون آیات ۱ و ۲
آیا دیدی آن را که دین و روز قیامت را دروغ می پندارد، پس او کسی است که یتیم را از خود می راند.
و در جای دیگر می فرماید:
«کَلاَّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ»[۲] سوره فجر آیات ۱۷ و ۱۸
چنان نیست که شما خیال می کنید بلکه شما یتیمان را گرامی نمی دارید و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی کنید.
و می فرماید:
«وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ … .»[۳]
(و به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید… .
می فرماید:
«لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینَ»[۴] نیکی (تنها) این نیست که به هنگام نماز صورت خود را به سوی مشرق و مغرب کنید بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با تمام علاقه ای که به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از کارافتادگان و … انفاق کند… .
نظری به روایات
روایاتی که از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ در این باره رسیده فراوان است. در این احادیث، ضمن توصیه نسبت به یتیمان، آثار نیک و اجر و پاداش عظیمی را در این مورد نوید می دهد که تنها به ذکر چند مورد از این آثار اکتفا می کنیم:
ورود به بهشت
رسول گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
« من کفَّل یتیماً و نفقته کنت أنا و هو فی الجنَّه کهاتین و قرن بین اصبعیه المسبّحه و الوسطی.»[۵] کسی که یتیمی را سرپرستی کند و عهده دار نفقه و مخارج او گردد من و او در بهشت پهلوی یکدیگر هستیم. سپس انگشت سبّابه و انگشت وسطی را پهلوی هم گذاشت و فرمود: مانند این دو که پهلوی یکدیگرهستند.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«من اراد ان یدخله الله عزّوجلَّ فی رحمته و یسکنه جنَّته فلیحسن خلقه … و لیرحم الیتیم.»[۶] کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود… باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود:
«اتحبُّ ان یلین قلبک و تدرک حاجتک؟ ارحم الیتیم و امسح رأسه و أطعمه من طعامک یلین قلبک و تدرک حاجتک.»[۷] آیا دوست داری دلت نرم و آرزویت برآورده شود؟ (آنگاه فرمود:) بر یتیم ترحّم کن و دست محبّت بر سر او بکش و از غذای خود به او بخوران تا قلبت نرم و حاجتت روا گردد.
ترفیع درجات و محو سیئات
در حدیثی از رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می خوانیم:
«و الذَّی تفسی بیده لایلی مسلم یتیماً فیحسن ولایته و یضع یده علی رأسه إلّا رفعه الله عزَّوجلَّ بکلِّ شعره درجه و کتب له بکلِّ شعره حسنه و محی عنه بکلِّ شعره سیّئه.»[۸] سوگند به کسی که جانم در قبضه قدرت اوست، هر مسلمانی که سرپرستی یتیمی را به عهده بگیرد وبخوبی از عهده ولایت و سرپرستی آن یتیم برآید و دست محبّت بر سر او بکشد به عدد هر مویی که از زیر دستش می گذرد خداوند متعال یک درجه مقام او را بالا می برد و یک ثواب در نامه عمل وی می نویسد و یک گناه از او کم می کند
امیرمؤمنان ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«ما من مؤمن و لا مؤمنه یضع یده علی رأس یتیمٍ ترحّماً الّا کتب الله له بکلّ شعره مرَّت یده علیها حسنه.»[۹] هر مرد و زن باایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می گذارد یک ثواب برای او می نویسد.
ثواب ساکت کردن یتیم
ناراحتی کودکان یتیم چندان مهم است که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می فرماید:
«… اذا بکی الیتیم وقعت دموعه فی کفَّ الرَّحمن و یقول تعالی: من ابکی هذا الیتیم الذی واریت والده فی التّراب من اسکته فله الجنَّه.»[۱۰] … هرگاه کودک یتیمی گریه کند اشکهای او در کف پر مهر و محبّت خداوند رحمان می ریزد و خدای تعالی می فرماید: چه کسی این یتیمی که پدرش را از دست داده (و اکنون زیر خاک آرمیده) به گریه درآورده است؟ هر کس او را آرام کند بهشت از آن اوست (:پاداش او بهشت است).
در حدیثی دیگر فرمود:
هنگامی که کودک یتیم گریه می کند عرش خدا به لرزه در می آید. خداوند به فرشتگانش می فرماید: ای ملائکه من! چه کسی این یتیم را که پدرش در خاک پنهان شده است به گریه درآورد؟ ملائکه می گویند: خدایا! تو آگاه تری. خداوند میفرماید: ای ملائکه من! شما را گواه می گیرم که هر کس گریه او را خاموش و قلبش را خشنود کند من روز قیامت او را خشنود خواهم کرد.[۱۱]
وصیت امیرمؤمنان ـ علیه السّلام ـ نزدیک شهادت
«الله الله فی الایتام فلا تغبُّوا افواههم و لا یضیعوا بحضرتکم…»[۱۲] خدا را خدا را در مورد یتیمان، نکند آنها گاهی سیر و گاهی گرسنه بمانند، نکند آنها در حضور شما در اثر عدم رسیدگی از بین بروند… .
پی نوشتها:
[۱] . ماعون / ۱ و ۲٫
[۲] . فجر / ۱۷ و ۱۸٫
[۳] . بقره / ۸۳٫
[۴] . بقره / ۱۷۷٫
[۵] . قرب الاسناد، صفحه ۴۵٫
[۶] . امالی صدوق، صفحه ۳۱۸، مجلس ۶۱، حدیث ۱۵٫
[۷] . کنزالعمّال، ج ۳ / صفحه ۱۶۹، حدیث ۶۰۰۲٫
[۸] . همان، صفحه ۱۷۵، حدیث ۶۰۳۰٫
[۹] . ثواب الاعمال، صفحه ۲۳۷٫
[۱۰] . تفسیر فخررازی، ج ۳۱ / صفحه ۲۲۰٫
[۱۱] . تفسیر مجمع البیان، ج ۱۰ / صفحه ۶۰۶٫
[۱۲] . نهج البلاغه صبحی صالح، صفحه ۴۲۱
امیرالمومنین علی (ع) فرمودند :
لا یزهّدنّکَ فی المَعروفِ مَن لا یشکُرُهُ لَکَ،فقد یشکُرُکَ علیه مَن لا یستَمتعُ بشی ءٍ منهُ،و قد تُدرکُ مِن شُکرِ الشّاکر أکثَرَ ممّا أضاعَ الکافِرُ
«ناسپاسی مردم تو را از کار نیکو باز ندارد،زیراهستند کسانی،بی آن که از تو سودی برند تو را می ستایند،چه بسا ستایش اندک آنان برای تو،سودمندتر از
ناسپاسی ناسپاسان باشد.»۱
۩ امیرالمومنین علی (ع) فرمودند :
افعَلُوا الخَیرَ و لا تَحقِرُوا مِنهُ شیئاً ،فإِنَّ صَغیرهُ کَبیرٌ وَ قلیلَهُ کَثیرٌ،ولا یقولَنَّ أَحَدُکُم :إنَّ أَحداً أَولَی بفعلِ الخَیرِ مِنِّی ، فیکُونَ واللهِ کذلِکَ .إِنَّ لِلخیرِ والشَّرِّ أهلاً ،فمَهمَا
ترَکتُمُوهُ مِنهُما کَفاکُمُوهُ أهلُهُ .
« کار نیک به جا آورید، و آن را هر مقدار که باشد کوچک نشمارید ، زیرا کوچک آن بزرگ،واندک آن فراوان است،وکسی ازشما نگوید که :دیگری در انجام کار نیک از من سزاوارتر است .گرچه سوگند به خدا که چنین است ،خوب و بد را طرفدارانی است که هر گاه هر کدام از آن دو را واگذارید، انجامشان خواهند داد .
خداوند در سوره بقره ( آیه ی ۲۶۲ ) می فرمایند :
« کسانی که مالهای خود رادرراه خداانفاق کنند وازپی انفاقی که کرده اندمنتی ننهند و نرنجانند مزد آنان نزد پروردگارشان است نه بیمی بر آنهاست و نه
اندوهگین شوند »
۩ خداوند در سوره توبه ( آیه ی ۹۹ ) می فرمایند :
« و از بادیه نشینان کسانی هستند که به خدا و روز واپسین و ایمان دارند و آنچه را انفاق می کنند و دعاهای پیامبر را سبب تقرب به خدا می دانند آگاه باشید که اینهاسبب تقرب برای ایشان است،زودا که خداوند آنها رادرمهروبخشایش خویش درآورد ، که خدا آمرزگار و مهربان است »
۩ خداوند در سوره بقره ( آیه ی ۲۶۵ ) می فرمایند :
« و داستان کسانی که مالهای خودرابرای جستن خشنودی خدا و استوار کردن دلهای خویش انفاق می کنند چون داستان بوستانی است بر جایی بلند که تند
بارانی بدان رسد پس بار و بر خود را دو چندان دهدواگرباران درشت و تندی بدان نرسد باران خرد و نرمی رسد ، و خداوند بدانچه می کنید بیناست
خداوند در سوره بقره ( آیه ی ۳ ) می فرمایند :
« آنان(پرهیزکاران) که به غیب ایمان دارندونماز رابرپای می دارندو از آنچه روزیشان کرده ایم انفاق می کنند »
۩ خداوند در سوره بقره ( آیه ی ۲۱۵) می فرمایند :
« ازتومی پرسند چه چیز انفاق کنند؟بگو آنچه از مال انفاق می کنیدبرای پدرومادر و خویشان و یتیمان و نیازمندان درمانده و در راه خدا ماندگان باشد ، و هر کار نیکی که می کنید خدا به آن داناست»
۩ خداوند در سوره بقره ( آیه ی ۲۱۹ ) می فرمایند :
« از تو می پرسند که چه انفاق کنند ؟ بگو :افزون ( از نیاز )را»
خداوند در سوره بقره ( آیه ی ۲۶۱ ) می فرمایند :
« داستان آنان که مالهای خویش را در راه خدا انفاق می کنند داستان دانه ای است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه صددانه باشدوخداهرکه راخواهد فزونی دهد و خداوند فراخی بخش و داناست »
۩ خداوند در سوره ابراهیم ( آیه ی ۳۱ ) می فرمایند :
« به بندگان من که ایمان آورده اندبگو:نمازرابرپای دارندوازآنچه روزیشان کرده ایم نهان و آشکارا انفاق کنند ،پیش از آنکه روزی بیاید که در آن نه خرید و نه فروختنی باشد و نه دوستیی »
۩ خداوند در سوره نحل ( آیه ی ۷۵ ) می فرمایند :
« خداوند بنده زر خریدی را مثل می زند که بر هیچ چیز توانایی ندارد و آن انسان آزادی که از جانب خویش او را روزی نیکو داده ایم و او نهان و آشکارا از آن انفاق می کند، آیا هرگز برابرند ؟
خداوند در سوره نحل ( آیه ی ۱۲۸ ) می فرمایند :
« همانا خدا با کسانی است که پرهیزکاری کنند و کسانی که نیکوکارند »
۩ خداوند در سوره ذاریات ( آیه ی ۲۲ و ۱۹ و ۱۸ و ۱۷ و ۱۶ و ۱۵ ) می فرمایند :
«هماناپرهیزکاران دربوستانها وچشمه های آب باشند،آنچه راخداازنعمتها به ایشان دهد گیرنده اند زیرا پیش ازاین نیکوکار بودند،اندکی از شب را می خفتند (وبیشتر آن را به نماز و عبادت بر می خاستند )،و سحرگاهان آمرزش می خواستند،درمالهاشان برای نیازمندان و تنگ روزی بی بهره حقی بود( صدقه و زکات ) ، و آنچه وعده داده می شوید ( از بهشت و ثواب الهی ) در آسمان است »
خداوند در سوره بقره ( آیه ی ۱۱۲ ) می فرمایند :
« آری ، هر کس که با اخلاص به خدا روی آورد ، و نیکوکار باشد،مزد او نزد پروردگار اوست ، ونه بیمی بر آنهاست و نه اندوهگین شوند »
۩ خداوند در سوره نساء ( آیه ی ۱۲۵ ) می فرمایند :
« و کیست از جهت دین نیکوتر از آنکه دل خود را به خدا سپرده در حالی که نیکوکار است »
۩ خداوند در سوره لقمان ( آیه ی ۲۲ ) می فرمایند :
« هرکس دین وعمل وطاعت خودرابرای خداخالص گرداندونیکوکارباشدپس براستی به دستاویز محکم چنگ زده است وبازگشت کارها به سوی خداست »
رسول اکرم(ص):خیر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یحسن إلیه و شر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یساء إلیه أنا و کافل الیتیم فی الجنه هکذا؛
بهترین خانه های مسلمانان خانه ای است که در آن یتیمی باشد و به او نیکی کنند و بدترین خانه های مسلمانان خانه ای است که در آن یتیمی باشد و با او بدی کنند، من و سرپرست یتیم در بهشت مانند دو انگشت همراهیم.
رسول اکرم(ص): یا علی إذا بکی الیتیم اهتز العرش، فیقول الله عزوجل لجبرئیل: وسع فی النار لمن أبکاه فإنی ابکیه، ووسع فی الجنه لمن أضحکه فإنی اضحکه؛
ای علی هرگاه یتیم بگرید، عرش به لرزه می افتد، سپس خداوند عزوجل به جبرئیل می فرماید: آتش دوزخ را برای کسی که او را گریاند، گسترش بده که من او را خواهم گریاند. و برای کسی که او را خنداند در بهشت جایی بازکن که که من او را خندان سازم.
امام علی(ع):
ما من مؤمن و لا مؤمنه یضع یده علی رأس یتیم ترحماً له إلا کتب الله له بکل شعره مرت یده علیها حسنه؛
هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که دست محبت بر سر یتیمی بگذارد، مگر این که خداوند به اندازه هر تار مویی که بر آن دست کشیده است ثوابی برایش بنویسد.
رسول اکرم(ص):
کن للیتیم کالأب الرحیم، و اعلم أنک تزرع کذلک تحصد؛برای یتیم چون پدر مهربان باش، و بدان که هرچه کشت کنی همان می دروی.
رسول اکرم(ص):
من عال یتیماً حتی یستغنی عنه أوجب الله عزوجل له بذلک الجنه کما أوجب الله لاکل مال الیتیم النار؛
هرکس یتیمی را سرپرستی کند تا آن که بی نیاز گردد، خداوند به سبب این کار بهشت را بر او واجب سازد، همچنان که آتش دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب ساخته است.
رسول اکرم(ص):
أتحب أن یلین قلبک و تدرک حاجتک؟ ارحم الیتیم و امسح رأسه و أطعمه من طعامک یلن قلبک و تدرک حاجتک؛
آیا دوست داری نرمدل شوی و به خواسته ات برسی؟ به یتیم مهربانی کن و دست محبت برسر او بکش و از غذایت به او بخوران، تا دلت نرم شود و به خواسته ات برسی.
رسول اکرم(ص):
ثلاثه فی ظل العرش یوم القیامه یوم لاظل إلا ظله … و امرأه مات زوجها و ترک علیها أیتاماً صغاراً وقالت: لا أتزوج علی أیتامی حتی یموتوا أو یغنیهم الله …؛
سه کس روز قیامت هنگامی که سایه ای جز سایه عرش نیست در سایه آن جای دارند … و زنی که شوهرش بمیرد و اطفال صغیری باقی گذارد و او گوید من با وجود یتیمان خود شوهر نمی کنم تا بمیرند یا خداوند آنها را بی نیاز کند.
رسول اکرم(ص):
من أحسن إلی یتیم أو یتیمه کنت أنا و هو فی الجنه کهاتین؛
هرکس به پسر و یا دختر یتیمی نیکی کند، من و او در بهشت مانند این دو انگشت همسایه یکدیگریم.
امام باقر(ع):
أربع من کن فیه بنی الله له بیتاً فی الجنه: من آوی الیتیم و رحم الضعیف و أشفق علی والدیه و أنفق علیهما و رفق بمملوکه؛
چهار چیز است که اگر در کسی باشد خداوند خانه ای در بهشت برای او بنا می کند: کسی که یتیمی را پناه بدهد، به ناتوان رحم کند، نسبت به پدر و مادرش دلسوز و مهربان باشد، برای آنها خرج کند و با مملوک خود مدارا نماید.
رسول اکرم(ص):
لما اسری بی ألی السماء رأیت قوماً تقذف فی أجوافهم النر و تخرج من أدبارهم ، فقلت: من هؤلاء یا جبرئیل؟ فقال: هؤلاء الذین یأکلون أموال الیتامی ظلماً.
شبی که به آسمان برده شدم گروهی را دیدم که در شکم های آنان آتش افکنده می شود و از مخرجشان خارج می گردد. گفتم: ای جبرئیل، اینها کیستند؟ گفت: اینها کسانی هستند که اموال یتیمان را به ناحق می خورند.